Participatie
Participatie is een alomvattend begrip. In de literatuur vind je vele definities of beschrijvingen terug.
Participatie als een vorm van deelnemen aan: het deelnemen aan de samenleving, aan activiteiten enzovoort. Participatie als een vorm van actief burgerschap waarin we bijvoorbeeld vrijwilligerstaken op ons nemen. Of participatie als een vorm van inspraak, waarin we de andere bevragen en er een reflex ontstaat om ook de ander te betrekken wanneer er beslissingen genomen worden.
We leggen de aandacht op participatie als basishouding, omdat we hier willen teruggaan naar de kern van hulpverlening. In hulpverlening werk je met mensen en ga je een relatie met hen aan. Het opbouwen en uitbouwen van een relatie is een samenwerkingsproces. Dit samenwerkingsproces is het fundament van elke begeleiding en betekent concreet dat je het niet overneemt of oplegt, maar dat je het samen met je cliënt aangaat. Het is telkens opnieuw onderzoeken: wie ben ik, wie ben jij en hoe gaan we samen aan de slag.
Als hulpverlener heb je door je opleiding en je ervaring een bepaalde deskundigheid. Vanuit die deskundigheid zou je het verschil willen en kunnen maken voor je cliënten. Maar dit kan enkel en alleen als je ook oog hebt voor de deskundigheid van de ander. Cliënten zijn expert van hun eigen leven. Elke vraag of nood die cliënten aangeven, is verweven met of heeft een invloed op hun leven. Het is dan ook vanzelfsprekend dat je vertrekt vanuit hun blik op hun eigen context en samen met hen op weg gaat.
“Wat je doet voor mij, zonder mij, doe je tegen mij.” Ghandi.
Oog hebben voor de ander, inspraak geven en op maat bekijken hoe je samen aan de slag gaat. Dit maakt van jou niet de zoveelste hulpverlener, maar net diegene die duurzame verbeteringen beoogt. Participatief werken kan een verschil maken op vier niveaus. De eerste drie niveaus zijn positieve effecten in het leven van mensen in armoede of op jouw relatie met hen. Het vierde niveau heeft betrekking op de meerwaarde voor je organisatie.
Je bent samen wijzer, samen deskundig. Samenwerken is een fundament in de hulpverlening en is daarom een vanzelfsprekende basishouding. Toch merken we dat dit niet voor iedereen even makkelijk gaat. Er bestaat geen pasklaar antwoord voor een succesvolle hulpverlening. Elk traject zal wat anders zijn. Je komt te weten wat het gepaste traject is door samen te onderzoeken: wie ben ik, wie ben jij en hoe gaan we samen aan de slag.
Het is samen denken, samen zoeken, samen beslissen, samen doen. Dit doe je telkens op maat van je cliënt en zijn context. Participatief werken met de ene cliënt resulteert in andere acties dan bij de andere cliënt. Toch draait participatief werken niet alleen rond acties, stappen die je samen zet of inspraak die je voor ogen houdt. Participatie is naast een essentiële houding ook een visie. Je ziet je cliënt als partner. Je gaat uit van beide expertises en je zet die gelijkwaardig in.
In je opleiding hoor je dat je zult moeten samenwerken met je cliënt. Het lijkt vanzelfsprekend om de cliënt inspraak te geven in zijn traject. Het gaat tenslotte over hemzelf.
Je begint er met volle moed aan, maar merkt dat de persoon wantrouwen heeft of samenwerken niet toelaat. Dat je niet door de sociaal wenselijkheid heen kan en het gevoel hebt dat je de persoon wel wilt betrekken en naar zijn mening polst, maar je niet echt te weten komt hoe hij de situatie ziet. Durft hij niet, wilt hij niet, ben ik niet ontvankelijk? Durf jezelf en je aanpak in vraag te stellen, maar heb ook oog voor de drempels die er zijn vanuit de cliënten. Wanneer samenwerken echt niet lukt, ga hier dan over in dialoog.
Wanneer je wel inspraak geeft en je cliënt mee laat nadenken, maar uiteindelijk niets doet met hetgeen de cliënt inbracht, durf je wel eens te vervallen in schijnparticipatie. Geef van tevoren duidelijk aan wat er wel en niet kan, wat de grenzen zijn van je organisatie. Spiegel, confronteer met gevolgen, maar laat ook los. Uitleggen dat je gelijkwaardigheid en participatie belangrijk vindt, maar uiteindelijk toch zelf beslissen of hetgeen de cliënt verkiest naast je neerleggen, is tegenstrijdig. Je zal het ook niet altijd eens zijn met wat je cliënt verkiest, maar let op dat je de beslissing die de cliënt neemt, niet zomaar veroordeelt. Besef dat jouw leefwereld niet dezelfde is als die van je cliënt en dat andere ervaringen en denkkaders, ook andere (overlevings)mechanismen met zich mee brengen.
Vele hulpverleners gaan gebukt onder een hoge werkdruk. Ze zouden zich kunnen verliezen in al het administratieve werk, het steeds meer en meer registreren en verantwoorden, waardoor er geen tijd en ruimte meer over is om samen met je cliënt stappen te zetten. “Vanaf nu kunnen we niet meer meegaan.”, “We hebben geen tijd meer om samen naar die brief te kijken.”, … Soms worden tendensen zoals vermaatschappelijking van de zorg, empowerment of inzetten op individuele verantwoordelijkheden aangehaald om het niet meer samen te doen, maar de cliënt zelf zijn stappen te laten zetten. Durf vertrekken vanuit de noden van je cliënt en durf vertrouwen op je expertise. Wanneer je inschat dat de cliënt er niet in zal slagen als hij alleen op pad moet, durf dan kiezen voor samenwerking. Geloof in het duurzame effect van participatie, van samen aan de slag gaan. En wanneer de mogelijkheden van je organisatie zodanig beperkt zijn, geef dan het signaal (aan je leidinggevende, directie of hogerop) dat er nood is aan meer.
Als hulpverlener kom je in schrijnende en onrechtvaardige situaties terecht. In situaties waarin je jezelf herkent of net niet. Je kan jezelf om één of andere reden wel eens verliezen in een reddersrol. Je trekt het probleem naar je toe, voelt je mee verantwoordelijk en wil niets liever dan oplossingen of antwoorden aandragen. Bij een reddersrol wordt het moeilijker om vanuit een gelijkwaardige positie te vertrekken, je zal mogelijks sneller beslissingen nemen in de andere zijn plaats, of gaat snel over tot actie in plaats van bewust om te gaan met het proces er naartoe. Leer het bij jezelf herkennen als je in een reddersrol schiet. Als je hier geen oog voor hebt of bewust mee omgaat, komt participatie in het gedrang.
Sommige cliënten zullen een groot appèl doen waarbij zij verwachten dat je hen gaat helpen. Als mens wil je graag aan de verwachtingen voldoen. Ook al vraagt je cliënt dat je het voor hem doet of durft hij dit te eisen. “Jij moet mij helpen, dat is toch uw job.”. Verlies jezelf hier niet in en probeer ook hier in te zetten op participatief werken.
Participatief werken betekent niet dat je alles naar jou moet toe trekken, maar evenmin dat je alles bij de cliënt moet leggen. Het is belangrijk dat je oog hebt voor wat de cliënt zelf kan en wilt. Je mag hier gerust aanklampend of motiverend zijn, maar schuif ook je eigen verantwoordelijkheid of mogelijkheden niet af.